Балалар және гаджеттер
Бүгінгі таңда біз «баламызға планшет бермейміз» немесе керісінше «қазіргі заманда гаджетсіз өмір сүру мүмкін емес», «олар қолына смартфон ұстап туады» деген, әсіресе ең танымал «барлығында бар, сондықтан балам гаджетсіз болса, елден оқшауланып тұрады» деген сөздерді жиі естиміз.
Бұл бір-біріне қарама-қайшы келетін пікірлердің барлығы бірдей қорғаныс стратегиясы болып табылады. Олардың екеуі де ата-ананың үрейін білдіреді: бала кітап оқуды жақсы көрмейтін болады, гаджеттер баланың дамуына кедергі етеді, смартфондардан тәуелділік пайда болады. Бұл екі пікр сондай-ақ қадағалау мүмкіндігінің болмауына байланысты. Кейбір ата-аналар гаджетті пайдаланғанда ештеңе жоқ, ол қылмыс емес деп, «басқа амал қанша» дегеннің кебін киіп, өмір ағынына көне салады. Ал басқа ата-аналар болса, «тыйым салу және жолатпау» қағидасын ұстанады, алайда олардың бұл әрекетін сарқыраған өзенді бұру немесе оны тоқтату әрекетімен салыстыруға болады.
Сонда не істеу керек? Қандай амал қолданған дұрыс? Қолыңызға ескек алып, өз қайығыңызды өзіңіз басқаруыңыз керек. Судың ағымы, оның жылдамдығы және басқа қайықтардың жүзуіне назар аудара отырып, өз кемеңіздің бағытын қадағалап, балаңыздың электрон құрылғылармен қарым-қатынасын бақылай аласыз.
Сонда не істеу керек? Қандай амал қолданған дұрыс? Қолыңызға ескек алып, өз қайығыңызды өзіңіз басқаруыңыз керек. Судың ағымы, оның жылдамдығы және басқа қайықтардың жүзуіне назар аудара отырып, өз кемеңіздің бағытын қадағалап, балаңыздың электрон құрылғылармен қарым-қатынасын бақылай аласыз.
ҚАШАН ЖӘНЕ ҚАНША
Бала нәресте кезінен-ақ, ерте жасынан телефонға немесе планшетке қолын соза бастайды. Әрине, бұл «ойыншық» оны тыныштандырып, біраз уақыт алдандыра алады. Алайда баласына рұқсат берудің уақыты келді ме, жоқ па деген шешімді қабылдамас бұрын ата-аналарға нейропсихологтар бірқатар маңызды ұсыныстар келтіреді.
Үш жасқа дейін
Ең бастысы – үш жасқа дейін баланы гаджеттерден мүмкіндігінше аулақ ұстаған жөн. Біріншіден, бұл жаста баланың еститін сөйлеу дыбыстары тек нақты адамдардан шығуы керек. Бұл сәбидің сөйлеу қабілеті дамуының бірінші кезеңі үшін өте маңызды, онда бала сөйлеу дыбыстарын жалпы дыбыстық фоннан бөліп, оларды басқа дыбыстардан ажыратуы керек. Егер анасы мен әкесінен басқа, планшеттер, теледидарлар, ойыншықтар және тіпті ыдыс-аяқтар адам дауысымен сөйлесе, міндет күрделене түседі.
Екіншіден, бұл сенсорлық және сенсомоторлық дамудың, сондай-ақ сенсорлық ықпалдасудың (интеграция) маңызды кезеңі болып табылады. Егер бір зат үйрек секілді болса, ол үйрек сияқты кеңкілдеп дауыс шығаруы тиіс, қолмен ұстағанда үйрек секілді болуы керек, тіпті үйрек сияқты иіс шығаруы тиіс. Сондай-ақ оның көлемі болуы тиіс. Себебі баланың алғашқы үш жасы кеңістіктік түсінікті дамыту үшін өте маңызды. Ал жалпақ жай ғана бейнесурет оның дұрыс дамуына септігін тигізбейді.
Ең бастысы – үш жасқа дейін баланы гаджеттерден мүмкіндігінше аулақ ұстаған жөн. Біріншіден, бұл жаста баланың еститін сөйлеу дыбыстары тек нақты адамдардан шығуы керек. Бұл сәбидің сөйлеу қабілеті дамуының бірінші кезеңі үшін өте маңызды, онда бала сөйлеу дыбыстарын жалпы дыбыстық фоннан бөліп, оларды басқа дыбыстардан ажыратуы керек. Егер анасы мен әкесінен басқа, планшеттер, теледидарлар, ойыншықтар және тіпті ыдыс-аяқтар адам дауысымен сөйлесе, міндет күрделене түседі.
Екіншіден, бұл сенсорлық және сенсомоторлық дамудың, сондай-ақ сенсорлық ықпалдасудың (интеграция) маңызды кезеңі болып табылады. Егер бір зат үйрек секілді болса, ол үйрек сияқты кеңкілдеп дауыс шығаруы тиіс, қолмен ұстағанда үйрек секілді болуы керек, тіпті үйрек сияқты иіс шығаруы тиіс. Сондай-ақ оның көлемі болуы тиіс. Себебі баланың алғашқы үш жасы кеңістіктік түсінікті дамыту үшін өте маңызды. Ал жалпақ жай ғана бейнесурет оның дұрыс дамуына септігін тигізбейді.
Гаджетпен көп уақыт өткізетін екі-үш жастағы балаларда одан арғы жаста даму кезінде төмен көрсеткіштер байқалуы мүмкін.
2019 жылы аяқталған канадалық ғалымдардың зерттеуі екі-үш жасында гаджеттерге көбірек уақыт жұмсаған балалардың үш-бес жасында даму деңгейінің көрсеткіштері нашар екенін көрсетті. Бұл ретте оларды ғалымдар электронды құрылғылармен өзара әрекеттесуі аз болған құрдастарымен салыстырған.
Үш жастан жоғары балалар
Үш жастағы және одан жоғары жастағы балаларға әжелерімен скайп арқылы байланысқа шығуға рұқсат бермей, бір шектен екінші шекке секіріп, байбалам салудың қажеті жоқ. Алайда смартфондар мен планшеттерді пайдалану уақыты қатаң түрде қадағалануы тиіс.
- 3-5 жаста мамандар ұсынған жалпы экрандық уақыт күніне 20 минуттан аспауы керек (жалпы есептегенде).
- 5-7 жаста жалпы экрандық уақыт күніне 30 минутқа дейін жетуі мүмкін.
- 5 жастан бастап экрандық уақытты біріктіріп, балаға күніне 30 минуттан рұқсат етудің орнына аптасына бір рет бір жарым сағаттық мультфильм көруге рұқсат беруге болады.
- 7-11 жасында баланың экрандық уақытын күніне 90 минутқа дейін ұлғайтуға болады.
- 11 жастан жоғары балаларға гаджетпен өткізетін уақыт күніне екі сағатқа дейін баруы мүмкін.
Бұл ретте баланың экрандық уақытын ата-аналары емес, баланың өзі қадағалайтыны маңызды екенін түсіну керек. Егер балаға күніне тура екі сағат гаджет қолжетімді болса, жәнеде оны ата-анасы қадағаласа, онда ол барлық берілген уақытында ойнайды. Оған соншалықты көп уақыт берілген жоқ.
Ата-аналардың міндеті — баланы гаджетпен қарым-қатынаста өзін өзі қадағалауға үйрету.
Бес жасынан бастап ол өз еркімен (қосылған таймер арқылы немесе мультфильм аяқталған соң) құрылғыны тоқтатып, өшіруі тиіс. 7-8 жасында бала таймингті өзі қадағалай алады, ал ата-аналар оны аптасына бір рет экрандық уақытты бақылайтын бағдарлама арқылы тексереді.
ҚАНДАЙ ЕРЕЖЕ БОЙЫНША
Гаджеттерді қадағалай отырып қолдану аталмыш жанұяда әрбір отбасы мүшесі (бұл өте маңызды!) мүлтіксіз орындайтын электронды құрылғыларды қолдану ережесі бар екенін көрсетеді. Естеріңізге сала кетейік, Альберт Швейцер айтқандай: «Өнеге – сендірудің ең үздік қана емес, жалғыз ғана тәсілі».
Баланың гаджеттерге тәуелділігі және соның салдарынан білім алуда туындайтын қиындықтарына қатысты сұрақтармен психологқа жүгінген отбасылардың арасында бірде бірі осы ережені ұстанбаған. Бұл отбасыларда смартфондар мен планшеттерді қолдануға ешқандай шек қойылмаған. Ересектер тек балаға уақыттық шектеу қоюға тырысқан. Шын мәніне келер болсақ, проблеманың негізгі себебі әрекеттестік емес, бақылаудың жоқтығы болып табылады.
Ұсынылатын ережелер келесідей болуы мүмкін:
Ережелер жайлы отбасының барлық мүшелерімен келісіп алу қажет және оны көрінетін жерге іліп қою керек.
Баланың гаджеттерге тәуелділігі және соның салдарынан білім алуда туындайтын қиындықтарына қатысты сұрақтармен психологқа жүгінген отбасылардың арасында бірде бірі осы ережені ұстанбаған. Бұл отбасыларда смартфондар мен планшеттерді қолдануға ешқандай шек қойылмаған. Ересектер тек балаға уақыттық шектеу қоюға тырысқан. Шын мәніне келер болсақ, проблеманың негізгі себебі әрекеттестік емес, бақылаудың жоқтығы болып табылады.
Ұсынылатын ережелер келесідей болуы мүмкін:
- Гаджеттерді тамақ ішу барысында қоспау
- Таңертең — таңғы ас және таңертеңгі серуенге дейін қоспау
- Кешкі ас басталғаннан ұйқыға жатқанға дейін қолданбау (экранның жарығы мелатониннің бөлінуіне және ұйқының сапасына әсер етеді)
- Гаджет қолдануға болмайтын жердерді анықтау (мысалы, жатын бөлме немесе дәретхана)
- Гаджетсіз өткізетін уақытты анықтау (мысалы, жексенбі немесе үстел ойындарын ойнаған кезде)
- Әдеп ережелерін сақтау (мысалы, егер саған қарап біреу сөйлесе, құлаққапты шешу, әңгіме барысында экранға үңіліп отырмау және тағы да басқа)
Ережелер жайлы отбасының барлық мүшелерімен келісіп алу қажет және оны көрінетін жерге іліп қою керек.
Жанұяда электронды құрылғыларды пайдалануға қатысты орнатылған ережелерді отбасының барлық мүшелері сақтауы тиіс.
НЕ ІСТЕУГЕ БОЛМАЙДЫ?
Шын мәнінде барлық дерлік ата-аналардың үрейін тудыратыны құрылғының түрі және онда экранның бар-жоғы емес. Бұл ретте баланың қандай контентті пайдаланатыны және оны миына сіңіру режимі алаңдатады.
Ең негізгі зиян баланың бірнеше қосымша/роликтер/жарияланымдарды бірінен біріне үздіксіз ауыстырып отыруынан келеді. Сонымен қатар ютуб және басқа да платформаларда ата-ана бақылауын жүргізетін бағдарламалар шектемеуі үшін 0+ деп белгі қойылған роликтер мен ойындар да зияынды болуы әбден мүмкін.
Ойыншықтар мен тауарларды қораптан алып шығу туралы роликтер. Олар баланың миында жаңа затқа қуану және одан ләззат алу әсерін тудырады, шынымен де оны өзі сатып алғандай болады. Ол өз кезегінде дағдылану әсеріне әкеп соғады.
Компьютерлік ойындардан өту. Тура жоғарыда атап өткендей, ойды жинақтау, зейін салу және әрекет жылдамдығы секілді ешқандай шынайы әрекеттерді талап етпейтін ойын құмарлық еш тырыспастан ләззат алу әсеріне әкеп соғады.
Өте қысқа роликтер және оларды бірінен соң бірін көріп шығу. Дәл осы режимде адам миы қиын мәселелер мен сұрақтарды дәйекті түрде шешуге және зейін қою қабілетінің дамуына септігін тигізбейді.
Қарапайым заттардың жасанды болып көрінуі. Олардың қатарына сюжеті жоқ, дауысы шектен тыс қатты, зорлық-зомбылық әрекеттер және т.б. көрсетілген ойындар жатады.
Баланың жасына сәйкес келмейтін контент (мысалы, мектепке дейінгі жастағы бала жасөспірім ағасымен бірге фильм көрсе). Менің қабылдауыма бір күні энурез диагнозы қойылған және кекештеніп сөйлейтін бес жасар баланы алып келді. Анықтай келе, ол бала ағасымен бір бөлмеде отырып, күн сайын оның қан-жоса әрекеттер мен зорлық-зомбылыққа толы «Мортал Комбат» ойынын ойнап жатқанын көретіні белгілі болды.
Интернетте емін-еркін, көңіліне ұнағанын көруге кем дегенде 10 жастан, немесе тіпті 12 жастан бастап қана рұқсат беру керек.
Ең негізгі зиян баланың бірнеше қосымша/роликтер/жарияланымдарды бірінен біріне үздіксіз ауыстырып отыруынан келеді. Сонымен қатар ютуб және басқа да платформаларда ата-ана бақылауын жүргізетін бағдарламалар шектемеуі үшін 0+ деп белгі қойылған роликтер мен ойындар да зияынды болуы әбден мүмкін.
Ойыншықтар мен тауарларды қораптан алып шығу туралы роликтер. Олар баланың миында жаңа затқа қуану және одан ләззат алу әсерін тудырады, шынымен де оны өзі сатып алғандай болады. Ол өз кезегінде дағдылану әсеріне әкеп соғады.
Компьютерлік ойындардан өту. Тура жоғарыда атап өткендей, ойды жинақтау, зейін салу және әрекет жылдамдығы секілді ешқандай шынайы әрекеттерді талап етпейтін ойын құмарлық еш тырыспастан ләззат алу әсеріне әкеп соғады.
Өте қысқа роликтер және оларды бірінен соң бірін көріп шығу. Дәл осы режимде адам миы қиын мәселелер мен сұрақтарды дәйекті түрде шешуге және зейін қою қабілетінің дамуына септігін тигізбейді.
Қарапайым заттардың жасанды болып көрінуі. Олардың қатарына сюжеті жоқ, дауысы шектен тыс қатты, зорлық-зомбылық әрекеттер және т.б. көрсетілген ойындар жатады.
Баланың жасына сәйкес келмейтін контент (мысалы, мектепке дейінгі жастағы бала жасөспірім ағасымен бірге фильм көрсе). Менің қабылдауыма бір күні энурез диагнозы қойылған және кекештеніп сөйлейтін бес жасар баланы алып келді. Анықтай келе, ол бала ағасымен бір бөлмеде отырып, күн сайын оның қан-жоса әрекеттер мен зорлық-зомбылыққа толы «Мортал Комбат» ойынын ойнап жатқанын көретіні белгілі болды.
Интернетте емін-еркін, көңіліне ұнағанын көруге кем дегенде 10 жастан, немесе тіпті 12 жастан бастап қана рұқсат беру керек.
СОНДА ҚАНДАЙ ЗАТТАРДЫ КӨРУГЕ РҰҚСАТ ЕТІЛЕДІ?
Баланың гаджеттермен қарым-қатынасын смартфон мен планшет – ол ойын-сауық көзі емес, керісінше қажетті құрал, мектепке дайындық ретінде қалыптастырған жөн. Ересектерге баланы электронды құрылғылардың мүмкіндіктерімен таныстырып, онымен дұрыс қарым-қатынас құруға үйретіп, оның қызығушылығына оң бағыт беріп, контентті қадағалау керек.
Төрт және бес жасар баланың дамыту сабақтарына бүлдіршініңіздің ойын алаңына (неғұрлым алысырақ орналасқанын таңдаңыз) жетуі үшін картаға қарай отырып, навигаторды пайдалануды енгізуге болады. Алты-жеті жасынан бастап балалар қарапайым роликтерді монтаждай алады, бейне презентациялар құра алады, пластилин, лего адамдар немесе арнайы стикбот-адамдарды пайдалана отырып мультфильм түсіре алады. Бұл өз кезегінде қосымша мектепке дейнгі даярлық және баланың техникалық машықтарын дамыту болып табылады.
Планшетте біздің планетамызды, әр жұлдыздар тобының атауын жазатын арнайы қосымшалар арқылы жұлдызды аспанды зерттеуге болады. Анықтауыш-қосымшалардың көмегімен өсімдіктерді танып-білуге, шахмат ойнап, көбейту кестесін жаттауға болады.
Төрт және бес жасар баланың дамыту сабақтарына бүлдіршініңіздің ойын алаңына (неғұрлым алысырақ орналасқанын таңдаңыз) жетуі үшін картаға қарай отырып, навигаторды пайдалануды енгізуге болады. Алты-жеті жасынан бастап балалар қарапайым роликтерді монтаждай алады, бейне презентациялар құра алады, пластилин, лего адамдар немесе арнайы стикбот-адамдарды пайдалана отырып мультфильм түсіре алады. Бұл өз кезегінде қосымша мектепке дейнгі даярлық және баланың техникалық машықтарын дамыту болып табылады.
Планшетте біздің планетамызды, әр жұлдыздар тобының атауын жазатын арнайы қосымшалар арқылы жұлдызды аспанды зерттеуге болады. Анықтауыш-қосымшалардың көмегімен өсімдіктерді танып-білуге, шахмат ойнап, көбейту кестесін жаттауға болады.
«Дарынды бала» Ерте даму орталығының мамандары қазақ және ағылшын тілдерінде арнайы билингвалық бейне карталар дайындап шығарды. Билингвалық карталардың топтамасы баланы тек «Отбасы», «Дене мүшелері», «Үй жануарлары», «Құстар», «Балықтар», «Жәндіктер» және т.б. тақырыптар бойынша негізгі сөздермен ғана таныстырып қоймай, сонымен бірге баланың ой-өрісін, зейінін, ойда сақтау қабілетін, сөйлеуін дамытады. Біздің сайтымыздан сіздер қазақ және ағылшын тілдерінде Глен Доманның ерте даму әдістемесі бойынша әзірленген билингвалық карталарын таба аласыздар.
Гаджетердің көмегімен зерттеулік видео жасауға болады. Ол үшін күн сайын жапырақтардың бүршік жарғанын, олардың өскенін немесе жақын маңдағы тоғанда бақашабақтардың өсіп-жетілгенін түсіріп отыру керек.
Тағы бір мысал, көзіңізге көрінген өсімдіктерді суретке түсіріп, оларды папкаларға реттеп салып қойып, фотогербарий жасауға болады.
Сюжеті және бейнесі сапалы болып табылатын жақсы мультфильмдер мен фильмдер, егер оларды көру уақыты рұқсат етілген экрандық уақыттан асып кетпесе, балаға еш зияны жоқ. Фильм немесе мультфильм кітап желісі бойынша түсірілсе, оны жақында сол кітапті оқыған соң көрген жақсы. Балаңызбен бірге оқиғаларды талқылап отырсаңыздар тіпті жақсы.
Негізі, жеті жасқа дейін фильмдер мен мультфильмдерді баламен бірге көруді әдетке айналдырған абзал. Егер оның экрандық уақытын сіздің бос уақытпен сәйкестендіру керек болса, алдын ала жақсы контент таңдап, бірге уақыт өткізгеннен тамаша еш нәрсе жоқ.
2018 жылы ең танымал және беделді медициналық басылымдардың бірі «The Lancet» бір қызықты зерттеу туралы мақала жариялаған болатын. Зерттеуде егер 8-11 жас аралығындағы бала жақсы ұйықтап, спортпен шұғылданса, гаджеттерде екі сағат отыруы оның дамуына зиян келтірмейтіні анықталған.
Тағы бір мысал, көзіңізге көрінген өсімдіктерді суретке түсіріп, оларды папкаларға реттеп салып қойып, фотогербарий жасауға болады.
Сюжеті және бейнесі сапалы болып табылатын жақсы мультфильмдер мен фильмдер, егер оларды көру уақыты рұқсат етілген экрандық уақыттан асып кетпесе, балаға еш зияны жоқ. Фильм немесе мультфильм кітап желісі бойынша түсірілсе, оны жақында сол кітапті оқыған соң көрген жақсы. Балаңызбен бірге оқиғаларды талқылап отырсаңыздар тіпті жақсы.
Негізі, жеті жасқа дейін фильмдер мен мультфильмдерді баламен бірге көруді әдетке айналдырған абзал. Егер оның экрандық уақытын сіздің бос уақытпен сәйкестендіру керек болса, алдын ала жақсы контент таңдап, бірге уақыт өткізгеннен тамаша еш нәрсе жоқ.
2018 жылы ең танымал және беделді медициналық басылымдардың бірі «The Lancet» бір қызықты зерттеу туралы мақала жариялаған болатын. Зерттеуде егер 8-11 жас аралығындағы бала жақсы ұйықтап, спортпен шұғылданса, гаджеттерде екі сағат отыруы оның дамуына зиян келтірмейтіні анықталған.
ТӘУЕЛДІЛІКТІҢ БЕЛГІЛЕРІ
Ата-аналар гаджеттер мен әлеуметтік желілерге тәуелділіктің белгілерін ерте кезеңде анықтау үшін барынша мұқият болуы тиіс. Олар басқа да кез-келген тәуелділіктің белгілеріне ұқсас болып келеді.
2018 жылы жасалған зерттеу экран алдында тым ұзақ уақыт өткізетін балаларда ізденімпаздық тапшылығы барын, өзін өзі ұстау деңгейінің төмендігі, эмоциялық тұрақтылық деңгейінің төмендігі анықталған. Сонымен қатар тәуелді жасөспірімдер гаджеттермен шектеулі уақыт қана болатын құрдастарына қарағанда депрессияға анағұрлым жиі ұшырайтыны белгілі болды.
- Бала өз бетінше тоқтай алмайды. Гаджетті күшпен тартып алмайынша, оны сөндірмейді.
- Планшет немесе смартфон оның әлеуметтік әрекеттерін орындауына кедергі келтіреді: мысалы, сабақтарын оқуға немесе ата-анасы айтқан тапсырмаларды орындауға. «Күні бойы телефонын құшақтап отырды, математиканы орындаған жоқ, ыдысты жуған жоқ».
- Құрылғыны оның еркінен тыс алып қойған кезде, сол затты «іздеп, талап етіп» тұрады: қыңырлық танытады, қайтарып беруін талап етеді, гаджетсіз сабақ оқи алмайды және т.б.
- Бала басқа заттардың барлығына қызығушылығын жоғалтады, үйірмелерін тастайды, серуенге шықпайды, отбасымен өткізетін шараларға қатысудан бас тартады.
2018 жылы жасалған зерттеу экран алдында тым ұзақ уақыт өткізетін балаларда ізденімпаздық тапшылығы барын, өзін өзі ұстау деңгейінің төмендігі, эмоциялық тұрақтылық деңгейінің төмендігі анықталған. Сонымен қатар тәуелді жасөспірімдер гаджеттермен шектеулі уақыт қана болатын құрдастарына қарағанда депрессияға анағұрлым жиі ұшырайтыны белгілі болды.
НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?
Әрине, баламен көп сөйлесу және қарым-қатынас құру керек. Балаға тәуелділіктің белгілерін айтып, түсіндіріп отыру қажет. Ойнауға немесе бейнероликтер көруге қатты ынтызар болғанда туындайтын қиындықтарға назар аудару керек. Жоғарыда ұсынылған немесе өзіңіздің ережелеріңізді орнату керек. Оларды біртіндеп, жүйелі түрде енгузіге болады.
Ересектерге бұл ережелерді ұстануға көмектесу керек. Қадағаламай, жазаламай, керісінше қолдау және көмек көрсеткен жөн. Оған осының барлығы қиынға соғатынын түсіну керек, оның көңілін аулап, тәуелділіктен арылу кезеңінде болатын еркеліктері мен қыңырлығына төзімділік танытқан абзал. Сондай-ақ, әрине, орнатылған ережелерді өздеріңіз де сақтауларыңыз керек.
Ересектерге бұл ережелерді ұстануға көмектесу керек. Қадағаламай, жазаламай, керісінше қолдау және көмек көрсеткен жөн. Оған осының барлығы қиынға соғатынын түсіну керек, оның көңілін аулап, тәуелділіктен арылу кезеңінде болатын еркеліктері мен қыңырлығына төзімділік танытқан абзал. Сондай-ақ, әрине, орнатылған ережелерді өздеріңіз де сақтауларыңыз керек.
ЖАСАУШЫЛАР
ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІ
ХАБАРЛАСЫҢЫЗ
Нур-Султан, ЖК Holland, Әбубәкір Тыныбаев улица, 7
Караганда, ул. Луговая, 156-2
Караганда, Оазис микрорайон, 7
Караганда, 19-й микрорайон, 45Б
Караганда, Рахимова, 156
Караганда, Муканова, 3/2
Караганда, ул. Луговая, 156-2
Караганда, Оазис микрорайон, 7
Караганда, 19-й микрорайон, 45Б
Караганда, Рахимова, 156
Караганда, Муканова, 3/2
КЕЛІҢІЗ